Warto zwrócić uwagę, że istnieje wiele ciekawych tekstów apokryficznych, które formułują myśl o uprzednim stworzeniu dusz ludzkich przez Boga[1]. W jednej z opowieści hagadycznych słyszymy: „Wiedz , że wszystkie dusze, które istniały od Adama i które jeszcze będą istnieć aż do skończenia świata, zostały utworzone w ciągu sześciu dni stworzenia i wszystkie zachowywane są w ogrodzie Eden (…). W momencie poczęcia Bóg nakazuje aniołowi, który jest strażnikiem duchów, mówiąc mu: «Przynieś mi takiego ducha, który jest w raju i ma takie imię i taką formę». (…) Bóg mówi do duszy: «Świat, do którego wchodzisz, jest piękniejszy niż ten. Kiedy cię uczyniłem, przeznaczyłem cię na to, abyś była tylko w tej kropli nasienia»”[2].
Interesujące teksty, przemawiające za żywą w świadomości żydowskiej ideą preegzystencji dusz, pojawia się także w Talmudzie. W traktacie Chagiga czytamy o specjalnym miejscu w niebiosach, w którym przebywają dusze oczekujące na wcielenie: „Rabbi Jehuda mówi, że są dwa nieba, ponieważ jest powiedziane: «Oto do Pana, twego Boga, należą niebiosa i niebiosa niebios» (Pwt 10, 14). Resz Lakisz zaś mówi: «Jest ich siedem, mianowicie: Wilon, Rakia, Szechakim, Zebul, Maon, Makon, Arabot. (…) Arabot [równiny – przyp. A.A. ] to te, gdzie przebywają Prawo, Sprawiedliwość i Prawość, skarbnice życia i skarbnice pokoju, skarbnice błogosławieństw, dusze prawych, duchy i dusze tych, którzy jeszcze się nie narodzili, i rosa, którą Święty Błogosławiony użyje przy wskrzeszaniu zmarłych. (…) Skarbnice życia, bo napisane jest: Albowiem u Ciebie jest źródło życia (Ps 36, 10). (…) Dusze sprawiedliwych, bo napisane jest: Dusza mojego pana będzie wpleciona w bukiet żyjących u Pana, twego Boga (1 Sam 25, 29). Duchy i dusze jeszcze nie narodzonych, bo napisane jest: Bo duch, który się osłania, ode Mnie jest i dusze, które stworzyłem (Iz 57, 16)”[3].
Wydaje się, że idea preegzystencji jest także obecna w Psalmie 139 w tłumaczeniu Septuaginy, a także Izaaka Cylkowa: „Zarodek mój widziały oczy Twoje, i w księdze Twojej, gdzie wszystkie zapisane przeznaczenia przyszłe, i dla niego było jedno między nimi” (Ps 139, 16). W traktacie Awoda Zara zaś czytamy: „Oto nauka rabbiego Jose: «Syn Dawida [Mesjasz – przyp. A.A.] przyjdzie dopiero wtedy, gdy wszystkie dusze przeznaczone do ciała zostaną wypuszczone”[4]. Podobne stwierdzenie pada z ust rabbiego Assy w traktacie Jewamot: „Syn Dawida nie przyjdzie zanim wszystkie dusze przebywające w Guf [miejsce przebywania dusz w niebiosach – przyp. A.A.] nie zostaną wyczerpane”[5].
Idea preegzystencji dusz i metempsychozy obecna jest także w chasydyzmie. Jiři Langer stwierdza, że ten „ludowy, po części dogmatyczny panteizm, przepojony mistyczną magią idei rabinackiego neoplatonizmu i subtelnie przeplatany wątkami pseudopitagorejskimi na starym pniu judaizmu starotestamentowego i talmudycznego”[6], stanowi przyczynę obecności tych idei w embriologii żydowskiej. Idea preegzystencji wiąże się ponadto z wiarą, że wszystkie ludzkie dusze zostały stworzone przez Boga od razu, a mianowicie szóstego dnia, i wszystkie były obecne w Adamie. Stąd zdają się wynikać słowa apostoła Pawła z Listu do Rzymian, że w „Adamie wszyscy zgrzeszyli” (Rz 5, 12). Według Langera, rabbi Szmelke z Mikułowa uważał, że „wszystkie dusze stanowią razem jedną niepodzielną całość – jedno duchowe ciało miłości i mądrości, w Kabale nazywane «Duszą Adama» - i każda dusza jest tylko częścią, jednym z duchowych narządów lub organów, duchowej całości. (…) Wszystkie dusze są iskrami boskości. (…) To cząstka Boga samego”[7]. Także Martin Buber w Opowieściach chasydów cytuje utrzymany w podobnym duchu dialog między rabbim Zusją z Annopola i rabbim Elimelechem z Leżajska: „Pewnego razu Zusja zapytał swego brata, mądrego rabbiego Elimelecha: «Bracie najmilszy, w świętych księgach napisano, że dusze wszystkich ludzi były w Adamie. I my więc też byliśmy przy tym, kiedy Adam zjadł jabłko. Nie mogę pojąć, że na to pozwoliłem, żeś ty na to pozwolił». Elimelech odparł: «Musieliśmy, tak jak wszyscy. Jeżeli bowiem nie zjadłby jabłka, wiecznie tkwiłby w nim jad węża, wiecznie by myślał: Gdybym skosztował owocu z tego drzewa byłbym jak Bóg»”[8].
Oprócz idei preegzystencji, wśród chasydów dużą popularnością cieszyła się idea metempsychozy. Według relacji Langera, rabbi Mojżesz Tajtelbaum z Ohel (obecnie Ujhély) był przekonany, że jest on „jedną z tych dusz, które Pan Bóg od czasu do czasu przysyła, by ten świat uszlachetnić i uświęcić. Mówił, że już trzeci raz jest na tej ziemi. Pierwszy raz urodził się owieczką – jedną z tych, które pasał nasz praojciec Jakub u swego stryja Labana. (…) Bogobojny reb Mojsze [Tajtelbaum] pamiętał swoje poprzednie wcielenia. (…) Bogobojny reb Szija Heszl z Opatowa (…) mawiał, że jest na ziemi dziesiąty raz”[9].
Interesujący wydaje się fakt, że idea preegzystencji w żydowskim mistycyzmie, połączona z teorią o obecności duszy w męskim nasieniu i dobrze harmonizuje z teorią animacji równoczesnej. Warto tutaj zwrócić uwagę na zapatrywania jednego z najwybitniejszych chasydzkich cadyków Jakuba Icchaka z Lublina, zwanego Jasnowidzem Powołując się na tanaitę z I wieku Akibę ben Mahalela, stwierdził: „Rozmyślaj nad trzema rzeczami, a nie ulegniesz mocy grzechu: Wiedz, skąd wziąłeś początek, dokąd zmierzasz i przed kim będziesz się rozliczał. Skąd wziąłeś początek? Z cuchnącej kropli [nasienia – przyp. A.A.]. Dokąd zmierzasz? Tam, gdzie proch i zgnilizna. Przed kim będziesz zdawać rachunek w przyszłości? Przed Najwyższym Królem królów, Bogiem najświętszym, niech będzie błogosławiony!”[10].
[1] „Rzekłem: «Przedwieczny Mocny! Co oznacza ten obraz stworzenia»? Rzecze do mnie: «To jest moja wola w odniesieniu do tego, co znajduje się w świecie i jest to dobre przed moim obliczem. Potem dałem im rozkaz moim słowem i stało się, cokolwiek postanowiłem, żeby było, o co uprzednio wszystko zostało zaplanowane i stało przede Mną jeszcze przed stworzeniem, tak jak widziałeś». Rzekłem: «Panie Mocny i Przedwieczny. Co to jest za naród w tym obrazie po tej i po tamtej stronie»? Rzecze do mnie: «Ci, którzy są po stronie lewej jest to mnóstwo ludów, które były przedtem. Po tobie jedni przygotowani są na sąd i odnowę, inni na pomstę i zatracenie na końcu czasów. Ci zaś po prawej stronie obrazu to są ludzie przydzieleni do mnie – są to ludzie z Azazelem – których przygotowałem, żeby narodzili się z ciebie i nazywali moim ludem»” (ApAbr 22, 1-5, [w:] Apokalipsa Abrahama, przeł. R. Rubinkiewicz, [w:] Apokryfy Starego Testamentu, red. R. Rubinkiewicz, przekład zbiorowy, VOCATIO, Warszawa 1999); „On [anioł Uriel – przyp. A.A.] odpowiedział: «Idź i zapytaj brzemienną, kiedy wypełni się jej dziewięć miesięcy, czy może jeszcze jej łono zatrzymać w sobie płód». Odparłem [tj, Ezdrasz – przyp. A.A.]: «Nie może, panie». A on powiedział: «Szeol i pomieszczenia dusz są podobne do łona. Jak bowiem rodząca jest przynaglana, by przebrnąć przez konieczność porodu, tak i te miejsca spieszą się, aby oddać to, co zostało im powierzone od początku»” (4 Ezdr I, 4, 40-42, [w:] IV Księga Ezdrasza, przeł. S. Rubinkiewicz [w:] Apokryfy Starego Testamentu, op. cit.).
[2] A. Muszala A., Embrion ludzki w starożytnej refleksji teologicznej, WAM, Kraków 2009, s. 223.
[3] b. Chag. 12b.
[4] b. Awoda Zara 5a; b. Nid. 13b.
[5] b. Jew. 63b.
[6] J. Langer, 9 bram do tajemnic chasydów, przeł. A. Golewska, ZNAK, Kraków 1988, s. 54.
[7] Ibidem, s. 194.
[8] M. Buber, Opowieści chasydów, przeł. P. Hertz, Wydawnictwo W DRODZE, Poznań-Warszawa 2005, s. 164.
[9] J. Langer, 9 bram do tajemnic chasydów, op. cit., s. 207-208, 210.
[10] Ibidem, s. 235.
Św. Grzegorz Teolog, Hymn do Chrystusa na Święto Paschy [fragment], PG 37, 1328-1329
]]>