Polscy chasydzi i preegzystencja

Wiara w preegzystencję dusz i metempsychozę była silnie zakorzeniona we wszystkich kulturach starożytnego świata. W mitologiach egipskiej i babilońsko-asyryjskiej władcy byli inkarnacjami głównych bóstw tych ludów. Faraonowie w Egipcie, podobnie jak królowie babilońscy i asyryjscy, waleczni i dzielni bohaterowie w starożytnej Grecji uchodzili za bogów na ziemi, pośredników między poddanymi a panteonem bóstw lub wcielenia herosów obdarzonych boską mocą. Teoria preegzystencji i wędrówki dusz nieobca była także niektórym filozofom starożytnym (pitagorejczykom, platonikom, neoplatonikom). Jej ślady można również zauważyć w myśli żydowskiej, w której teoria metempsychozy pojawia się w pseudoepigrafach, tekstach esseńczyków, w pismach Filona z Aleksandrii, a także w niektórych tekstach talmudycznych. Jej zasymilowanie przez środowiska żydowskie świadczy o znacznym wpływie filozofii pitagorejsko-platońskiej, zwłaszcza w diasporze aleksandryjskiej i w Palestynie. Bez wątpienia na myśli żydowską w tym względzie mogły oddziaływać także wierzenia starożytnych Egipcjan i Persów.

Warto zwrócić uwagę, że istnieje wiele ciekawych tekstów apokryficznych, które formułują myśl o uprzednim stworzeniu dusz ludzkich przez Boga[1]. W jednej z opowieści hagadycznych słyszymy: „Wiedz , że wszystkie dusze, które istniały od Adama i które jeszcze będą istnieć aż do skończenia świata, zostały utworzone w ciągu sześciu dni stworzenia i wszystkie zachowywane są w ogrodzie Eden (…). W momencie poczęcia Bóg nakazuje aniołowi, który jest strażnikiem duchów, mówiąc mu: «Przynieś mi takiego ducha, który jest w raju i ma takie imię i taką formę». (…) Bóg mówi do duszy: «Świat, do którego wchodzisz, jest piękniejszy niż ten. Kiedy cię uczyniłem, przeznaczyłem cię na to, abyś była tylko w tej kropli nasienia»”[2].

Interesujące teksty, przemawiające za żywą w świadomości żydowskiej ideą preegzystencji dusz, pojawia się także w Talmudzie. W traktacie Chagiga czytamy o specjalnym miejscu w niebiosach, w którym przebywają dusze oczekujące na wcielenie: „Rabbi Jehuda mówi, że są dwa nieba, ponieważ jest powiedziane: «Oto do Pana, twego Boga, należą niebiosa i niebiosa niebios» (Pwt 10, 14). Resz Lakisz zaś mówi: «Jest ich siedem, mianowicie: Wilon, Rakia, Szechakim, Zebul, Maon, Makon, Arabot. (…) Arabot [równiny – przyp. A.A. ] to te, gdzie przebywają Prawo, Sprawiedliwość i Prawość, skarbnice życia i skarbnice pokoju, skarbnice błogosławieństw, dusze prawych, duchy i dusze tych, którzy jeszcze się nie narodzili, i rosa, którą Święty Błogosławiony użyje przy wskrzeszaniu zmarłych. (…) Skarbnice życia, bo napisane jest: Albowiem u Ciebie jest źródło życia (Ps 36, 10). (…) Dusze sprawiedliwych, bo napisane jest: Dusza mojego pana będzie wpleciona w bukiet żyjących u Pana, twego Boga (1 Sam 25, 29). Duchy i dusze jeszcze nie narodzonych, bo napisane jest: Bo duch, który się osłania, ode Mnie jest i dusze, które stworzyłem (Iz 57, 16)”[3].

Wydaje się, że idea preegzystencji jest także obecna w Psalmie 139 w tłumaczeniu Septuaginy, a także Izaaka Cylkowa: „Zarodek mój widziały oczy Twoje, i w księdze Twojej, gdzie wszystkie zapisane przeznaczenia przyszłe, i dla niego było jedno między nimi” (Ps 139, 16). W traktacie Awoda Zara zaś czytamy: „Oto nauka rabbiego Jose: «Syn Dawida [Mesjasz – przyp. A.A.] przyjdzie dopiero wtedy, gdy wszystkie dusze przeznaczone do ciała zostaną wypuszczone”[4]. Podobne stwierdzenie pada z ust rabbiego Assy w traktacie Jewamot: „Syn Dawida nie przyjdzie zanim wszystkie dusze przebywające w Guf [miejsce przebywania dusz w niebiosach – przyp. A.A.] nie zostaną wyczerpane”[5].

Idea preegzystencji dusz i metempsychozy obecna jest także w chasydyzmie. Jiři Langer stwierdza, że ten „ludowy, po części dogmatyczny panteizm, przepojony mistyczną magią idei rabinackiego neoplatonizmu i subtelnie przeplatany wątkami pseudopitagorejskimi na starym pniu judaizmu starotestamentowego i talmudycznego”[6], stanowi przyczynę obecności tych idei w embriologii żydowskiej. Idea preegzystencji wiąże się ponadto z wiarą, że wszystkie ludzkie dusze zostały stworzone przez Boga od razu, a mianowicie szóstego dnia, i wszystkie były obecne w Adamie. Stąd zdają się wynikać słowa apostoła Pawła z Listu do Rzymian, że w „Adamie wszyscy zgrzeszyli” (Rz 5, 12). Według Langera, rabbi Szmelke z Mikułowa uważał, że „wszystkie dusze stanowią razem jedną niepodzielną całość – jedno duchowe ciało miłości i mądrości, w Kabale nazywane «Duszą Adama» - i każda dusza jest tylko częścią, jednym z duchowych narządów lub organów, duchowej całości. (…) Wszystkie dusze są iskrami boskości. (…) To cząstka Boga samego”[7]. Także Martin Buber w Opowieściach chasydów cytuje utrzymany w podobnym duchu dialog między rabbim Zusją z Annopola i rabbim Elimelechem z Leżajska: „Pewnego razu Zusja zapytał swego brata, mądrego rabbiego Elimelecha: «Bracie najmilszy, w świętych księgach napisano, że dusze wszystkich ludzi były w Adamie. I my więc też byliśmy przy tym, kiedy Adam zjadł jabłko. Nie mogę pojąć, że na to pozwoliłem, żeś ty na to pozwolił». Elimelech odparł: «Musieliśmy, tak jak wszyscy. Jeżeli bowiem nie zjadłby jabłka, wiecznie tkwiłby w nim jad węża, wiecznie by myślał: Gdybym skosztował owocu z tego drzewa byłbym jak Bóg»”[8].

Oprócz idei preegzystencji, wśród chasydów dużą popularnością cieszyła się idea metempsychozy. Według relacji Langera, rabbi Mojżesz Tajtelbaum z Ohel (obecnie Ujhély) był przekonany, że jest on „jedną z tych dusz, które Pan Bóg od czasu do czasu przysyła, by ten świat uszlachetnić i uświęcić. Mówił, że już trzeci raz jest na tej ziemi. Pierwszy raz urodził się owieczką – jedną z tych, które pasał nasz praojciec Jakub u swego stryja Labana. (…) Bogobojny reb Mojsze [Tajtelbaum] pamiętał swoje poprzednie wcielenia. (…) Bogobojny reb Szija Heszl z Opatowa (…) mawiał, że jest na ziemi dziesiąty raz”[9].

Interesujący wydaje się fakt, że idea preegzystencji w żydowskim mistycyzmie, połączona z teorią o obecności duszy w męskim nasieniu i dobrze harmonizuje z teorią animacji równoczesnej. Warto tutaj zwrócić uwagę na zapatrywania jednego z najwybitniejszych chasydzkich cadyków Jakuba Icchaka z Lublina, zwanego Jasnowidzem Powołując się na tanaitę z I wieku Akibę ben Mahalela, stwierdził: „Rozmyślaj nad trzema rzeczami, a nie ulegniesz mocy grzechu: Wiedz, skąd wziąłeś początek, dokąd zmierzasz i przed kim będziesz się rozliczał. Skąd wziąłeś początek? Z cuchnącej kropli [nasienia – przyp. A.A.]. Dokąd zmierzasz? Tam, gdzie proch i zgnilizna. Przed kim będziesz zdawać rachunek w przyszłości? Przed Najwyższym Królem królów, Bogiem najświętszym, niech będzie błogosławiony!”[10].